“Jy mag nie byt nie. Jy mag nie slaan nie. Maak skoon waar jy gemors het.” Huisreëls. Dis die rigsnoer vir wet en orde in ’n gesinsopset. Maar moet die gesin nie eerder volgens ’n interne kompas funksioneer nie? Waardes, met ander woorde, in plaas van ’n stel reëls?
Die bekende Romeinse staatsman en filosoof, Cicero, het eeue gelede reeds verklaar: “Die staat se welsyn is geleë in die karakter van sy burgers.” Later het die befaamde Emily Hobhouse gesê: “’n Edele karakter vorm ’n groot nasie.”
Hierdie soort omvattende wyshede kan eweneens op ’n gesin, dit wil sê die samelewing in die kleine, van toepassing gemaak word. ’n Gesonde en gelukkige gesin bestaan allereers uit ouers en kinders wat empatie kan betoon, wat mekaar in ag neem, vir mekaar omgee en vir mekaar sorg. En dit alles sonder dat dié gedrag telkens in ’n stel huisreëls uitgespel hoef te word.
Wat is waardes?
Waardes is die fundamentele oortuigings wat ons gesindhede en ons doen en late bepaal. Dit dien as ’n persoonlike riglyn. Indien eerlikheid byvoorbeeld een van jou waardes is, sal jy daarna streef om in jou elkedagse handel en wandel eerlik te wees. En ander se oneerlike optrede sal jou dwars in die krop steek.
Dr Chris Jones is betrokke by die Eenheid vir Morele Leierskap aan die Universiteit Stellenbosch. Hy sê: “Interne waardes lê dieper as reëls. Kernwaardes is daardie diep oortuigings wat vir ons kosbaar is, en van die grootste belang is. Hierdie waardes word ’n leefwyse.
“Dis baie sterker as reëls. Reëls kom van buite, dit word dikwels op kernwaardes gebaseer en met behulp van dissipline gehoorsaam.
Wat is persoonlike waardes?
“Die woord ‘waardes’ kom van ’n Latynse woord wat beteken ‘dit wat werklik waardevol is’, ‘dit wat die lewe die moeite werd maak’. Jou waardes word onder meer bepaal deur die waarde wat jy op jouself plaas. Hoe hoër dié waarde, hoe groter is die kans dat jy goeie keuses sal maak.
Want jy het baie om te verloor as jy verkeerd kies.
“Indien jy egter min van jouself dink, is dit maklik om te swig. Jy reken immers jy het bloedweinig om te verloor.”
Mense wat volgens hul eie oortuigings en waardes optree, ervaar vrede, geluk en tevredenheid. Chris sê: “Gesonde waardes is voordelig vir die persoon wat dit beoefen, sowel as vir die persoon aan die ontvangkant daarvan.
“In ons soort samelewing word dikwels bloot gevra: Wat kan ek hieruit kry? Gesonde kernwaardes, daarenteen, vra wie jy is en wat jy gee. Dis laasgenoemde – wie ons is en wat ons gee – wat ons diepste karakter bepaal.”
Voorbeelde van waardes vir die gesin
Kinders leer die regte waardes by hul ouers aan. Dis laasgenoemde wat die korrekte gedrag vir hul kinders moet vóór-leef. Chris sê: “Die huisgesin is ’n kleiner weergawe van die groter samelewing. Dis die plek waar kinders vir die lewe voorberei word.
“Wanneer waardes dan werkwoorde word, maak dit kinders sterk, én gesinne, en uiteindelik die ganse samelewing. Daarby is kinders met gesonde kernwaardes gewoonlik suksesvol. Hulle is dikwels ook meer aanpasbaar en makliker om mee saam te leef en te werk, juis omdat hulle hul vriende respekteer, mededeelsaam is, kan ‘jammer’ sê, kan ondersteun, kan vergewe en in vrede met ander kan leef.
“Gesonde etiese waardes help jou om tussen goed en kwaad te onderskei. Dit staan eintlik op twee bene: die vermoë om reg en verkeerd van mekaar te onderskei, en die wilskrag om te doen wat reg is.”
Die bekende skrywer Wendy Maartens se boek, Vertel vir my ’n storie, bied aan ouers die geleentheid om kernwaardes met hul kinders te bespreek – en dan aan die hand van bekende sprokies.
Wendy sê: “Kinders het dit nodig om elke dag te sien, te hoor en te ervaar hoe hierdie gesonde waardes uitgeleef word. Hulle kan nie ’n sterk en gesonde waardestelsel ontwikkel as hulle nie in ’n omgewing woon waar dit behoorlik toegepas word nie.
Sy verduidelik hoe toepaslike reëls hierdie waardestelsel kan versterk en ondersteun: “Ons kan waardes met die bou van ’n huis vergelyk. Die waardes vorm die fondament. Sonder duidelike en besliste waardes sal die huis gou ineenstort. Die reëls wat op hierdie waardes gebaseer is, vorm die mure van die huis.
“Kinders voel veilig wanneer dié twee aspekte mekaar ondersteun. Ons moet gedurigdeur onderweg wees na die vestiging van waardes. Toepaslike reëls help grootliks hiermee, want dit bied struktuur.”
Waardes vir kinders – die goue woord
“Die woord ‘respek’ loop soos ’n goue draad deur al die ander waardes. Ons moet ons kinders van jongs af leer om die ‘ja’- of ‘nee’-gevoel op die krop van hul magie te vertrou. Daardie ‘kolletjie’ vertel jou gou wanneer iemand jou nie met respek behandel nie. En dit waarsku jou om ander mense met respek te behandel.
“Ek moedig kinders aan om hul vinger op daardie kolletjie te sit; hulle weet waar dit is. Dis daardie gevoel wat sê: ‘Hier kom moeilikheid!’ Of: ‘Alles is reg!’”
– Wendy Maartens
Riglyne vir jou gesin se waardes
- Ondersoek jou eie hart, en jou doen en late, om vas te stel watter waardes vir jou belangrik is en tot watter mate jy dit binne jou gesin, jou beroep en die samelewing uitleef.
- Leer jou kinders ’n “waarde-woordeskat” aan. Maak hulle bewus van hul eie waardes, asook die waardes waarvolgens ander mense leef. Gesels hieroor wanneer julle na flieks kyk of advertensies raaksien. Vra: Wat dink jy is vir hierdie persoon belangrik? Heg hy of sy meer waarde aan eerlikheid, of aan geld of besittings of voorkoms? En: Wat sou jy gedoen het?
- Praat met jou kinders oor die vrug van die Gees (vgl Gal 5: 22-23) en die eienskappe wat die Here se kinders in hul lewe moet openbaar.
- Besluit as gesin op ’n paar kernwaardes waarop julle aanvanklik wil fokus. Oorweeg byvoorbeeld respek, eerlikheid, selfdissipline, deernis en lojaliteit.
- Praat met jou kinders oor die implikasies van hierdie waardes, en moontlike reëls wat spesifiek hiermee verband hou.
Lys van waardes
º Indien mededeelsaamheid vir julle belangrik is, beteken dit dat julle met die speelgoed gaan beurte maak, en dat julle regverdig gaan deel.
º Verdraagsaamheid beteken onder meer dat ons aan ander die geleentheid gee om húl kant van ’n saak te stel, en om mekaar te vergewe.
º Selfdissipline beteken dat ek die take voltooi wat aan my toevertrou is voordat ek gaan speel.
Leer jou kinders om hul gedrag en kernwaardes soos volg te toets: Is dit wederkerig? Met ander woorde, sal jý so behandel wil word? Is dit universeel? Wil jy hê alle mense moet in soortgelyke omstandighede só behandel word?
Lees ook gerus ons artikel, Die 5 beste huisreëls vir kinders.
’n Boek oor waardes
Wendy Maartens het ’n boek* geskryf nadat ouers haar gereeld oor kinders met probleemgedrag genader het. Oor dié gesprekke vertel sy: “Ons het telkens tot die slotsom gekom dat alles teruggevoer kan word na die versterking van ’n klompie belangrike kernwaardes.
“Op grond hiervan het ek twintig waardes geïdentifiseer wat dikwels nie in ons samelewing genoegsaam vasgelê en uitgeleef word nie. Ek het dit toe aan bekende sprokies gekoppel, dié soort wat ouers vir hul kinders kan voorlees.
“Elke waarde vorm ’n nuwe hoofstuk, en daar is ook riglyne vir ouers oor hoe hulle dit met hul kinders kan bespreek.”
*Vertel vir my ’n storie deur Wendy Maartens, Lapa, 2014.
Oorspronklike artikel geskryf deur Susan Goosen.
